Chan ru nak’utunk li xwankil li tumin sa’ li qateepal.
Sa’ li teepal li wank sa’ li rokeb’ iq’ li naxwentin Alta Verapaz, 0’laju xka’k’aalil tasal numenaq xyi jachil li tenamit natawlimank sa’ li neb’a’il ut li xkab’laju roxk’aalil tasal natawlimank xnimal li neb’a’il, jalanq jalanq rilb’al jo’ k’eeb’il chi nawe’k li wank sa’ li k’aleb’aal ut li wankeb’ sa’ li tenamit lajeeb’ xka’k’aal tasal ut waqlaju roxk’aal tasal, jo’ chan ru naxye li xtuslal a’in.
Li xb’een chik a’in li nak’utuk re li majelal wank sa’ li teepal li tenamit wankeb’ sa’ li rokeb’ iq’, b’ar wi’ jwal wank chi ru li neb’a’il, rik’in naq maak’a’ li xk’anjelankil li k’a’aq ree ru wank qe, ink’a’ naqasik’ li xyaalalil xk’ayinkil, rik’in li xchaab’ilal li ochoch nakub’e sa’ li ajlil waqxaqib’ xka’k’aal tasal, nanumta li xk’ihal sa’ li rajlil lajeeb’ xkaak’aal tasal, wank li maak’a’ li xha’ a’an li rajlil b’elelaju xka’k’aal tasal, li maak’a’ xtz’eqb’a ib’ a’an li rajlil a’an li rajlil kaalaju tasal, li ink’a’ yookeb’ chi tzolok a’an li rajlil wuqub’ xka’k’aal tasal, a’an a’in li rajlil li majelal nak’utunk sa’ li qateepal. Ab’an sa’ eb’ li chihab’ a’in yoo b’ayaq chi jalaak ink’a’ chi jwal a’in sa’ li k’aleb’aal junjunq kik’os b’ayak.
Li tenamit Santa Maria Chi K’ajb’om natawalimank sa’ li rajlil kiib’ xjunlaju k’aal k’utb’il naq a’an jun tenamit jwal tawasinb’il xb’aan naq wank li xmajelal rik’in li tzekemj, xb’aan ut naq numtajenaq li neb’a’il sa’ li teepal, jo’ aj wi’ li najot’ok chi sa’ a’in a’an naq moko ch’olch’o ta chan ru wank li xjalajik li kutank. Jo’ cha ru naxye li tusb’il rtu chi joka’in, naq li xk’ihal li tenamit natawlimank sa’ li rajlil waqib’ xkaak’aal tasal li nake’ru chi wank, ab’an naq nab’aytasiik li xk’iijik ut naq maaka’a li tzekemj a’an jun xnimal ru li ch’a’jkilal. Ut chik li ch’a’ajkilal naq nake’chaqik chi us li kok’al, li tenamit a’in naxk’utb’esi li rajlil waqlaju roxk’aal tasal sa’ li qatenamit. A’an jun tenamit re xteepal Alta Verapaz jwal wank chi ru xuwajelil wank nakooxk’e chi k’a’uxlak a’in.
Li xk’ihal li qas qiitz’in wankeb’ sa’ li tenamit Chi K’ajb’om a’an 52,949 mil chi qas qiitz’in, li xk’ihal a’an aj ralch’och’ a’an waqxaqlaju ro’k’aal tasal, tz’aqal xch’uutal aj q’eqchi’. Li xk’ihal a’an li rajlil junlaju ro’k’aal tasal wank sa’ li k’aleb’aalut li b’eleeb’ wank sa’ li tenamit. Li xk’ihal toj maji’wank re waqxaqlaju chihab’ sa’ chaq li kiib’ xwaq oq’ob’ a’an li rajlil waqxaqlaju roxk’aal tasal. Li xnajtil wank li xna’ajeb’ wan nake’b’eek oxk’aal k’asal naraj naxye jun honal nake’b’eek chi roqeb’ toj sa’ li xk’aleb’aaleb’.
Sa’ chaq li po Diciembre sa’ li chihab’ waqlaju ro’ roq’ob’, naq xjuchmank chaq li tuqtuukilal, rik’in li nake’raj xk’amb’al li jalaak re maak’a’aq chi li tawasiik sa’ li qateepal Watemaal, naq xk’eemank xraqb’al li ch’a’ajkilal xwank chi ru waqlaju xka’k’aal chihab’ li ki’ilmank b’ar wi’ xe’kamsiik ut xe’sachb’esiik numenaq lajeek’aal mil chi qas qiitz’in sa’ li chihab’ a’an ut naru naqaye naq numenaq jun millon chi qas qiitz’in xe’eelelik xkoheb’ sa’ li tebnamit Mexico chi xkolb’al rib’.
Xwanjik li qatumin
Li tenamit natawlimank chi us rik’in li tumin a’an li xk’ihal lajeeb’ li xtasalil rik’in chi junil li waqib’ xkaak’aal. Ut li xk’ihal li qas qiitz’in nake’awk, xk’ihal li qatenamit li xk’anjel a’an li k’ajelak ch’och’ li xtasalil a’an lajeeb’ xkaak’aal sa’ li tenamit chi K’ajb’om, rik’ineb’ li xrahil li xtiqob’l maraj sa’ aj wi’ li wankeb’ li xwankil sa’ li asient sa’ li junjunq chi tenamit ut ninqi tenamit.
Eb’ laj k’alom winq junelik wank li xch’ooleb’ xk’anjelankil li ch’och’ re rawb’al li loq’laj ixim, kenq’ ut li ik, re xnumsinkil li kutan cho’q reheb’ sa’ li xjun kab’al ut rik’in li xk’anjelankil li loq’laj li pim ut yal nake’suti rib’ sa’li xna’ajeb’ re rawb’al a’in. Li na’leb’ a’in nake’xb’aanu chi ru kiib’ mara ooxib’ chihab’ naxk’ul wi’ rib’ xk’alenkil re naq nahilank b’ayaq li na’jej, xb’aan naq nalub’ aj wi’ maak’a’ li xtzekemj re naq taaruuq chi xk’eeb’al jwal kelonb’il xb’aan li roq ha’, hab’ ut li iq’ xb’aan naq xulxu ru.
Jo’kan aj wi’ wank li nake’xk’anjela re naq nake’ru xk’ayinkil sa’ jalan tenamit kama’ li tz’i’ (cardamomo), a’in moko xaqxo ta li xtz’aq xb’aaneb’ laj loq’onel chalen chaq naab’al chihab’ rokik sa’ li qayanq, li awimj a’in ki’ok chaq sa’ li qateepal xb’aaneb’ li junxil poyanam sa’ chaq li chihab’ lajeeb’ xka’k’aal ut ka’k’aal chi ru chaq li xjunmayil xb’eenik li kutank, toj chalen chaq naq kitikla xk’anjelankil chi ruheb’ laj k’alom winq rajlal chi k’iik maraj tamk yo li rawb’al.
Li xk’ihal li nake’xk’ajela a’an li tz’i’, kape ut li xk’ayinkil li ru ka’jwi’ rik’ineb’ laj kok’ loq’onel, xb’aan naq maak’a’ li xb’ehil li na’leb’ a’in chi ruheb’ chan ru te’xk’ayi, maak’a’ li k’ub’k’uukil wank, li nawom, li xtuminal cha te’ruuq chi xsik’b’al xb’ehil ut rik’in a’in jwal kub’enaq nake’xk’ayi wi’ eb’ laj k’anjel re li awimj a’in.
Li tumin nake’xkawres re xtz’aqob’resinkil sa’ li jun kab’al a’an sa’ jalan li na’jej mare yal chi kutank maraj chi po nake’xik, ab’an kub’enaq li tojleb’ cho’q reheb, chi xjunil lik’ajel a’in make’xb’aanu li b’eelomej maraj li winq sa’ eb’ li asyent sa’ jalan tenamit. Li xch’ina tojb’aleb’ mare nahulak raj kab’laju roxk’aal (52) chi ketzal ut sa’ jalan chik tumin kama’ euro a’an maji’ oob’ (4.75), ab’anan moko tojb’il ta reheb’ a’in ka’ajwi’ natoje’ reheb’ o’laju xka’k’aal (35) chi ketzal, jwal kub’enaq tz’aqal.
Li tzolok
Li relik chi uub’ej li tzolok cho’q reheb’ li qas qiitz’in wankeb’ re o’laju chihab’ ut toj chi ru sa’ xyanqeb’ laj ralch’och’ sa’ xteepal Alta Verapaz, sa’ chaq li chihab’ kiib’ xwaq oq’ob’ naxk’ut chijo’ka’in: li o’laju roxk’aal tasal re li winq aj ralch’och’ nake’xnaw ilok ru hu ut tz’iib’ak ut eb’ laj kaxlanwinq li xk’ihal a’an lajeeb’ ro’k’aal tasal, eb’ li ixq aj q’eqchi’ li nakexnaw ilok ru hu ut tz’iib’ak a’an junlaju xka’k’aal tasal chi ruheb’ li kaxlan ixq a’an waqib’ xkaak’aal tasal, arin naxk’ut chi qu naq jwal nim li xjalanil rik’in laj q’eqchi’ ut laj kaxlanwinq ut ixq jo’ cha ru li xch’uutal li wanjik, aran tu naq wank li xik’ ilok ut jachol ib’ sa’ li qateepal ut sa’ li qatenamit. Eb’ li ixq aj ralch’och’ sa’ li junjunq chi k’aleb’aal a’aneb’ li jwal tz’eqtaananb’ileb’ sa’ xk’ab’a’ naq ink’a’ nake’xnaw li ilok ru hu ut tz’iib’ak, a’aneb’ tz’aqal li jwal k’eeb’ileb’ chi ixb’ej li xk’ihal a’an lajeeb’ ro’k’aal tasal.
Li xk’ihal li junjunq chi k’aleb’al wank li xtzoleb’aal re xb’een tasal li tzolok, ab’an ink’a’ aj wi’ jwal chaab’il sa’ xk’ab’a’ baq maak’a’ junaq li rochochil chaab’il re naq te’tzolo’q raj li k’okal chi tz’aqal, maak’a’ li k’anjelob’aal reheb’ a’an ut moko chab’il ta li tz’ib’leb’aal ut maak’a’ aj wi’ li xk’anjelob’aal laj k’utunel jo’ li tasal hu. Ut anaqwank li xk’ihal laj k’utunel aj q’eqchi’eb’ aj chik li nake’xnaw li xk’anjeleb’ re li k’utuk, ab’an ramro chi ruheb’ li xtzolb’aleb’.
Naq nake’raj li tzolok sa’ li xkab’ raqal li tzolok eb’ li wankeb’ sa’ li junjunq chi k’aleb’aal li wank li xmajelaleb’ rik’in li tumin, wan li tzoleb’aal re li ixq, li Misión Santo Domingo, li Fray Domingo de Vico, a ut li nake’raj hulak sa’ junaq li raqal terto b’ayaq kama’ junaq laj k’utunel, jo’ junaq laj tz’iib’, aj ajlanel ut wank chik xkomon wankeb’ aj wi’ li tzoleb’aal arin chi k’ajb’om ut maajun junaq li tzoleb’aal naxjayali tzolok chi rix k’anjelank xul ut xk’anjelankil li ch’och, kama’an wanko rik’in li tzolok.
Naab’aleb’ li qas qiitz’in nake’xk’ayi li xch’och’eb’ sa’ xk’ab’a’ li xmajelal li tumin re xloq’b’al li xtzekeemeb’, toja’ wi’ xloq’b’al xb’aaneb’, eb’li nake’loq’ok moko aj najtil tenamit ta li nake’ru raj xyiib’ankil junq li xnimal ru junaq k’anjelob’aal, jo’ aj wi’ li awk tulmaraj li nayeemank re palmeras re naq twanq raj li aseet. Wankeb’ chik li qa qiitz’in li k’aru nake’xb’aanu rik’in li tumin naq ak xe’xk’ayi li xch’och’eb’ nake’xloq junaq li q’e’el b’eeleb’aalch’iich’ re te’roksi chi saheb’ li xch’ool ut hulaj kab’ej taapo’e’q ut tkanab’ li k’anjlelak. Anaqwank hulaj hulaj wankeb’li qas qiitz’in nake’taqe’ sa’ li b’eeleb’aalch’iich’ re nake’xik sa’ li junjunq chi asyent re k’anjelak chi kutank maraj chi po re ch’oqok ru tul maraj awk palmeras ut li xch’och’eb’ jwal wank chi ixb’ej, yoo chi kanaak chi maak’a’ chik li xq’unal ut chi maak’a’ li awimj chi sa’ jalan chik aj e li nake’xk’anjela re naq taawakliiq a’an. Ut li saaj sa’ li honal anaqwank kixk’e reetal naq tento taatzolo’q re naq tixjunaji rib’ sa xyanaq li komonil re aj wi’ risinkil junaq li xhu re k’anjelak julaj kab’ej. Ab’an a’in wank jun chik najot’ok reheb’ anaqwank, xb’aan naq li sik’ok k’anjel anaqwank sik’b’ileb’ li kawresinb’ileb’ chi us ut junaq laj q’eqchi’ moko k’eeb’il ta sa’ ajl rik’in naq tzolb’il, aran nach’a’jko’ xtawb’al junaq li xk’anjel junaq laj ralch’och aj q’eqchi’.
